Πολλοί απ’ τους αγωνιστές του Εικοσιένα, ήσαν άνθρωποι φωτισμένοι. Μπορεί να μην είχαν τη δυνατότητα να δεχτούν αρκετή σχολική παιδεία λόγω των δεινών περιστάσεων. Όμως, οι προδιαθέσεις και οι ανησυχίες πού έκρυβαν μέσα τους, τους έσπρωχναν να βρίσκουν καλές ευκαιρίες για ψυχοπνευματική βελτίωση και καλλιέργεια.
Μια ξεχωριστή μορφή αυτής της κατηγορίας, ένα μεστωμένο και τελειωμένο πνεύμα, ήταν ο γενναίος αγωνιστής Νικήτας Σταματελόπουλος, ο γνωστός μας, σαν Νικηταράς ο Τουρκοφάγος.
Στον Νικηταρά, ταιριάζει απόλυτα, ο χαρακτηρισμός του παλληκαριού. Ήταν ένα παλληκάρι, με την πιο πλατιά και βαθιά σημασία της λέξεως. Παλληκάρι στο κορμί και στα μπράτσα. Μά παλληκάρι και στην ψυχή, τη σκέψη και την αγαθή βούληση.
Ακαταπόνητος στον πόλεμο. Βράχος στο πατριωτικό φρόνημα. Άφταστος στα στρατηγικά τεχνάσματα. Ασυναγώνιστος στην τακτική ευστροφία. Απαράμιλλος στην ανιδιοτέλεια και εντιμότητα. Αξεπέραστος στο ήθος, την καρτερία και τη σεμνότητα. Σ’ όλη τη διάρκεια του ιερού αγώνα, απ’ τις δύσκολες αρχές ως το ποθούμενο τέλος, πρώτος στους πρώτους, διαλεχτός στους διαλεχτούς, ακάματος κι’ ακοίμητος, ξετύλιξε τις πληθωρικές αρετές του, σε σημείο ζηλευτό.
Ο Νικηταράς, αδικήθηκε από την ιστορία. Δεν τον αξιολόγησαν όσο του άξιζε. Δεν τον έβαλαν εκεί πού του ταίριαζε. Και στους δύο τομείς. Πολεμικό και πνευματικό. Σ’ αυτήν εδώ τη συνοπτική εργασία, θα παρακάμψουμε τη στρατιωτική του δράση και θ’ ασχοληθούμε λίγο με την πνευματική του. Άν και η πρώτη ,φέρνει ζωηρά τα σημάδια της δεύτερης.
Οι πηγές πού έχουμε για το πνευματικό υπόβαθρο του Νικηταρά, είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Το βάρος των πληροφοριών, πέφτει στη στρατιωτική περιοχή. Κι αυτό ήταν φυσικό μας και η σκλάβα πατρίδα, είχε ανάγκη τις αγωνιστικές δυνάμεις των παιδιών της για να λυτρωθεί απ’ τή μαύρη τυραννία.
Ωστόσο, η πνευματικότητα πού παρουσίασε το σεμνό παλληκάρι, ή ανιδιοτέλεια, η ειλικρίνεια, η καρτερία, η γαλήνη ,η μετριοφροσύνη, η βαθιά συναίσθηση του χρέους, με μια λέξη, η ελληνική λεβεντιά, δείχνουν ότι εκτός απ’ το ανεκτίμητο φυσικό του, πρέπει να δέχτηκε ευεργετικές επιδράσεις από ισχυρά πρόσωπα και εκλεκτά περιβάλλοντα.
Η πολιτική του οξυδέρκεια και ωριμότητα, ο σωστός κοινωνικός του προσανατολισμός, η ατομική του αυτονομία και η έντιμη μεταπελευθερωτική δράση του, είναι βεβαιωτικά φανερώματα του παραπάνω
λόγου .
Τά απομνημονεύματα πού μας άφησε “διά χειρός Γεωργίου Τερτσέτη “, είναι πολύ συνοπτικά και δεν αναφέρονται καθόλου στο θέμα της τυπικής του μορφώσεως κατά την παιδική ή την εφηβική του ηλικία. Είναι όμως πολύτιμα ,διότι μας πληροφορούν για τους τόπους και τις συνθήκες πού έζησε, πριν πατήσει το γοργόφτερο ποδάρι του στα αιματοβαμμένα χώματα του ξεσηκωμένου Μοριά.
Δεκαοχτώ ετών ήταν ο Νικηταράς όταν αναγκάστηκε εξ αιτίας των φοβερών διωγμών, νά καταφύγει στα Επτάνησα μαζί μέ τον πρωτοκλεύτη πατέρα του και τον θρυλικό θείο του Θεόδωρο Κολοκοτρώνη. Πρώτα βρέθηκε στη στρατιωτική υπηρεσία των Ρώσων. Ύστερα, “εμβήκε εις τη δούλευση της Αγγλίας “όπου και έφθασε στο βαθμό του λοχαγού . Ο πατέρας του έλεγε: “Τα παιδιά είναι αναστημένα στη Φραγγια”,εννοώντας τον Νικήτα και τα άλλα δύο του αδέλφια πού χάθηκαν στον αγώνα.
Επολέμησε μέ τις αγγλικές λεγεώνες στη Νεάπολη της Ιταλίας και στη Σικελία, εναντίον στα κατακτητικά στρατεύματα του Μ. Ναπολέοντα. Ξαναγύρισε στη Ζάκυνθο, όπου έμεινε ως την ώρα της λυτρωτικής Εθνεγερσίας.
Όλα αυτά, δεν μας ενδιαφέρουν εδώ σαν πολεμική δράση. Μας ενδιαφέρουν σαν περιβάλλον πού μέσα του είχε τοποθετήσει γιά καιρό ο Νικηταράς, τήν ανήσυχη και φλογερή του προσωπικότητα.
Τον ποιό σπουδαίο επηρεασμό, τον δέχτηκε στα σίγουρα, απ’ τη μεγάλη φυσιογνωμία του θείου του του Γέρο Κολοκοτρώνη, όπως τον έλεγε ο ίδιος. Οι μαγνητικές επιδράσεις μιάς τόσο εκλεκτής και ισχυρής μορφής, δεν επηρεάζουν απλά, αλλά διαμορφώνουν τόν άγουρο. Πολύ περισσότερο, σαν διαθέτει ευαισθησία και δεκτικότητα.
Ο Γέρος, έστελνε τα παιδιά του στο σχολείο στη Ζάκυνθο, κοντά στο σοφό δάσκαλο, λόγιο και καλό πατριώτη Αντώνιο Μαρτελάο. Εκεί κι’ ο πινδαρικός Κάλβος κι’ ο ευγενικός Τερτσέτης έμαθαν τα πρώτα γράμματα. Δεν έχουμε μαρτυρίες άν μαθήτεψε κι’ ο Νικήτας κοντά τους. Όμως, μαντεύουμε,
πώς θα κινήθηκε για καλά και για πολύ μέσα σ’ αυτόν τον πνευματικό κύκλο και θα κέρδισε πολλά και σημαντικά από ξύπνημα και φωτισμό.
Εξ άλλου, η έγκαιρη μύησή του στή Φιλική Εταιρία, τον έφερε σε συχνή επαφή με ξεχωριστά πρόσωπα της Επτανήσου. Θερμοί πατριώτες, άνθρωποι των γραμμάτων, λόγιοι, ποιητές, θεατρογράφοι, δικαστικοί, θά ήσαν οι εκλεκτές συντροφιές πού ζέσταιναν την καρδιά και δυνάμωναν το μυαλό του νεαρού Νικήτα.
Μά τι μας αναγκάζει να ανιχνεύουμε τις πνευματικές κινήσεις του Νικηταρά; Να ο σοβαρός λόγος: Θέλουμε νά εξηγήσουμε μια λαμπρή όσο και θαυμαστή χειρονομία του, πού έγινε στό Ναύπλιο, κατά τον τρίτο χρόνο της Ελληνικής Επαναστάσεως (1823). Το Ναύπλιο τότε, ήταν η προσωρινή πρωτεύουσα του νεαρού, μικροσκοπικού και καχεκτικού Ελληνικού κράτους. Ήταν έδρα της Επαναστατικής Κυβερνήσεως. Ο Νικηταράς, είχε διοριστή “Πολιτάρχης”. Μέσα στην πόλη, βρισκόταν άθικτο το τζαμί του Αγά Πασά. Ο Νικηταράς, με σχετικό έγγραφο, εζήτησε από την κυβέρνηση αυτό το τζαμί. Δεν σκόπευε να το κάνει κατοικία του, ούτε στρατώνα, ούτε αποθήκες, ούτε
“Πολιταρχείον”.
Τό εκπληκτικόν είναι, ότι εζήτησε τό τζαμί, για να το κάμη θέατρο ! Μάλιστα, θέατρο. Για τη μόρφωση του λαού, την ψυχαγωγία και την τόνωση του πατριωτικού του σθένους.Διότι τό καλό θέατρο, διδάσκει, μορφώνει, λυτρώνει και φτερώνει. Κι’ όλ’ αυτά, φαίνεται ότι τα καλογνώριζε ο Νικηταράς.
Ακόμη με το ίδιο έγγραφο, ζήτησε και δύο άλλα οικήματα. Το ένα για να κάμη σχολείον και το άλλο γιά να κάμη νοσοκομείον.
Ας διαβάσουμε τό περισπούδαστο αυτό έγγραφο:
“Εξοχώτατε Υπουργέ Εσωτερικών ,
Επειδή καί εις τήν ανθρωπότητα τό πρώτον αγαθόν πράγμα είναι η παιδεία , καθώς πρός τούτοις είς τήν ιδίαν , ιερώτατον καί η υπεράσπισης των φτωχών ασθενών, μάλιστα δέ των στρατιωτών, ζητώ διά του παρόντος μου μέσον του Υπουργείου τούτου παρά της Υπερτάτης Διοικήσεως, ίνα δοθώσιν
είς τήν εξουσίαν μου, πρώτον το τζαμί του Αγάπασα μεθ’ όλα του τά περιεχόμενα εργαστήρια, ίνα χρησιμεύσει διά θέατρον, δεύτερον η μεγάλη οικία ευρισκομένη είς το πλάτωμα απέναντι του τζαμίου, ίνα χρησιμεύσει διά σχολείον μεθ’ όλα του τα περιεχόμενα εργαστήρια, καί τρίτον, ένα οσπίτιον μεγάλον κατά τά Πέντε Αδέλφια ίνα χρησιμεύσει διά Νοσοκομείον ,διά τά οποία αφού μου δοθή η άδεια, αφίνω επίτροπον διά να τά τελειώσει, παρακαλώντας τήν Υπερτάτην διά νά ήθελεν να διορίσει έναν επιστάτην της , ίνα μετά του ιδικού μου λαμβάνωσι τά εισοδήματα καί κάμνωσι τα έξοδα καί χρονικώς δίδωσι λογαριασμόν.
Όθεν καί νά έχω την απόκρισιν προσκυνώ καί μένω.
Έκ Ναυπλίου τη 25 Σεπτεμβρίου 1823
Νικήτας Σταματελόπουλος .
Το κείμενο είναι καταπληκτικό. Μα ήταν δυνατόν ένας άνθρωπος του πολέμου και του σκοτωμού, ένας μπαρουτοκαπνισμένος αγωνιστής, να προβάλλη τέτοια ειρηνικά αιτήματα; Ήταν δυνατόν ένας πραγματικός Τουρκοφάγος, να επισημαίνει τόσο υψηλούς πολιτιστικούς στόχους; Να που ήταν. Και ήταν, διότι η προσωπικότητα του “Πολιτάρχη”, έδειχνε πως είχε βαθειά καλλιέργεια ,εκλεκτή πνευματικότητα, λεπτή ευαισθησία και συγκινητική ανθρωπιά. Είχε ακόμη αυτός ο ηλιοψημένος πολέμαρχος ,οξεία διορατικότητα, και προοδευτικό πνεύμα.
Μα και κάτι άλλο επρόδινε το εξαίσιο τρίπτυχο του αιτήματος: Ο Νικηταράς, χωρίς αμφιβολία, διέθετε προσωπική πολιτιστική βίωση και πνευματική προπαιδεία. Που όμως τα γνώρισε και τα έζησε αυτά τα ασυνήθιστα κι’ αξετίμητα αγαθά ο Νικηταράς ; Τα γνώρισε, τα έζησε και τα χάρηκε στα μη τουρκοκρατημένα Επτάνησα. Και μάλιστα, στην μοσχοβολημένη Ζάκυνθο, την όμορφη πατρίδα του ζωγράφου και σατιρικού στιχογράφου Κουτούζη, του υμνογράφου Δανελάκη ,των θεατρικών Γουζέλη,
Αυξέντη ,Σουρμελή και Καντούνη. Του Μαρτελάου ,του μεγάλου Σολωμού, του μεγαλόστομου Κάλβου, του επιβλητικού Τερτσέτη και τόσων άλλων.
Στα 1817 ιδρύθηκε από ξεχωριστά πρόσωπα ο “Φιλοδραματικός Σύλλογος Ζακινθύων”. Να ένα μικρό απόσπασμα από το καταστατικό του: “Ο Σύλλογος θέλει δώσει σειράν κωμικών και ει δυνατόν, δραματικών παραστάσεων, κύριον σκοπόν εχουσών την εκπαίδευσιν της Νεολαίας και την του κοινού τέρψιν δι’ ηθικών αξιωμάτων, παραδειγμάτων χρηστών, την χρηστοήθειαν επιδιωκώντων….”
Η μεταφορά των Κρητικών λογοτεχνικών αριστουργημάτων στα Επτάνησα μετά το τουρκοσκλάβωμα της Κρήτης (Ερωτόκριτος, Ερωφίλη, Βοσκοπούλα ,Πανώρια, Ροδολίνος κ.λ.π)… .εδημιούργησαν εκεί μιά πρωτόφαντη και πολύμορφη πατριωτική, πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση.
Ο Νικηταράς, την έζησε πάνω στην ακμή της και στην ακμή του. Και σχολεία οργανωμένα εγνώρισε και βιβλία διάβασε και ομιλίες άκουσε και λαμπρές θεατρικές παραστάσεις παρακολούθησε. Ήταν ο πνευματικός αέρας που ανάσανε και δροσιζόταν. Να λοιπόν πως εξηγείται η επισήμανση των ειρηνικών αιτημάτων μέσα στη φωτιά του πολέμου. Έτσι εξηγείται και η συγκινητική απήχηση που είχαν στην καρδιά του Νικηταρά τα ηρωικά τραγούδια του θρυλικού θουριογράφου Τσοπανάκου.
Γι’ αυτό και τον πήρε κάτω από την προστασία του και του χάρισε εκείνο το “χωρίς ουρά” περίφημο άλογο, γιά να γυρίζει στα στρατόπεδα των αγωνιστών και να τους υμνή και να τους εμψυχώνη με τη γλυκόλαλη λύρα του. Αυτά προϋποθέτουν ευαισθησία και αισθητική καλλιέργεια. Τα είχε ο Νικηταράς πληθωρικά και καρποφόρα. Έδειξε πως ανήκει στη χορεία των εκλεκτών .Φανέρωσε γρήγορα και επίκαιρα το μεγάλο μυστικό που έκρυβε μέσα του. Είχε και την αρμοδιότητα και κινήθηκε να το σαρκώση, να το ζωντανεψη και να το στήση.
Όταν σταματάη ο πόλεμος, αρχίζει το στάδιο της ειρήνης. Κι είναι γεμάτο προβλήματα αυτό το μεταπολεμικό στάδιο. Προβλήματα φλογερά και καθηστερημένα. Πιεσμένα και μπερδεμένα. Ο Νικηταράς τα ξεχώρισε προτού να λήξη ο πόλεμος. Τα είδε δίπλα ,δίπλα. Προσαρμόστηκε στο σχήμα, πόλεμος και ειρήνη: “Το κοντύλι στό να χέρι και στο άλλο το μαχαίρι “. Τρία τα λογάριασε τα ειρηνικά προβλήματα και σωστά τα βρήκε : Η θεατρική παιδία. Η σχολική σπουδή. Η κοινωνική περίθαλψη.
Ο χθεσινός ραγιάς, γίνεται τώρα ελεύθερος άνθρωπος. Και σαν τέτοιος, έχει το δικαίωμα να χαίρεται, να σπουδάζει και να θεραπεύεται. Τώρα είναι ελεύθερος. Δικαιούται να χαρή, να διασκεδάση ,να γελάση. Να γευτή τον κρουστό θεατρικό λόγο μέσα στο φυσικό λίκνο του. Στο θέατρο.
Σ’ αυτό το θέατρο, που είναι αποκλειστικό γέννημα αυτού του πικραμένου και ωραίου τόπου. Γέννημα του Αισχύλου, του Αριστοφάνη, του Μενάνδρου, του Κορνάρου, του Γουζέλη .
Δικαιούται ο ελεύθερος, να μορφώση τα παιδιά του. Όχι πιά μέσα στα ταπεινά ξωκκλήσια, κάτω από το τρεμάμενο φως του φοβισμένου καντηλιού, αλλά φανερά. Ολοφάνερα και περήφανα. Μέσα στον κόρφο των Μουσών. Στο σχολείο. Σ’ αυτό το σχολείο που άφησε τα μεγαλόπνοα σημάδια του ένας Πυθαγόρας, ένας Πλάτωνας, ένας Αριστοτέλης.
Κι ακόμα, δικαιούται ο ελεύθερος Έλληνας, να γιατρέψη τις τιμημενες λαβωματιές του .Να τις γιατρέψη μέσα σ’ ένα άνετο θεραπευτικό ίδρυμα. Να μην πεθαίνει πιά από αιμορραγία και γάγγραινα στα κακοτράχαλα βουνά και στα φαράγγια. Ναι. Το δικαιούται ο γνήσιος απόγονος του Ασκληπιού, του Ιπποκράτη, του Δημοκίδη,του Γαληνού.
Όλα αυτά , ζυμώθηκαν μέσα στην ευγενική ψυχή του τουρκοκτόνου πολεμιστή κι’ έγιναν αναγεννητικό θηλύκωμα και δημιουργική εκβλάστηση. Έγιναν έγγραφο “προς τον Εξοχώτατον Υπουργόν των εσωτερικών” να παρακαλέση την “Υπερτάτην “μήπως και παραχωρήση τα οικήματα του τυράννου, “διά θέατρον, διά σχολείον, και διά νοσοκομείον “
Λεβέντη Νικηταρά. Μεγάλε πατριώτη. Φωτισμένε ηγέτη. Έντιμε άνθρωπε . Ευγενικέ οραματιστή.Αγνό και σεμνό παλληκάρι. Πνεύμα φιλόμουσο κι’ αναγεννητικό.. Πόσο πικράθηκες σαν δεν πήρες ποτέ
“την απόκρισιν “στο φλογερό αίτημα σου. Η “Υπερτάτη ” ,δεν άδιαζε να ιδή και να καλύψη αυτά τα προβλήματα. Το “εριστικόν”και το “φιλόπρωτον “, αγνόησαν και έπνιξαν τα προοδευτικά σου μηνύματα. Τα ματαίωσαν και ωδήγησαν στον ελληνοκτόνο διχασμό. Και το χειρότερο, έπεσες κι’εσύ ο ίδιος θύμα αυτής της κακοδαιμονίας. Εσύ, “ο αγαθός πατριώτης Στρατηγός Νικηταράς, ο άκακος και αφιλάργυρος Έλλην”.
Άφησες τη στερνή πνοή σου σε κάποια Φτωχογειτονιά του Πειραιά, συκοφαντημένος, λησμονημένος ,
προδομένος, σπιλωμένος. Πολύ στερημένος και πολύ πικραμένος. Μα και πολύ περήφανος. Εσύ, ο πρωτοπόρος ανακαινιστής . Το μεστό πνεύμα σου, το πεντακάθαρο ήθος σου, η σωστή γνώμη σου, η αγαθή σου βούληση κι’η ελληνική σου αίσθηση, θα μας φωτίζουν και θα μας οδηγούν. Και θα κρατούν αδιάκοπα ολοζώντανη την μνήμη σου και τη μορφή σου.
ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΚΡΙΜΠΑΣ
Πηγή: Φιλολογική Πρωτοχρονιά,1974.
