Όλα τα σπουδαιότερα πουλιά, ζώα και φυτά έχουν μυθοποιηθή,τόσο στην αρχαία μυθολογία, όσο και στην νεώτερη λαογραφία μας. Το λατρεμένο αηδόνι, ο βασιλεύς των ωδικών πτηνών, κυριαρχεί στην φαντασία του λαού μας
Ο μύθος της Αηδόνος, παραδίδεται από τους αρχαίους συγγραφείς κατά διαφόρους παραλλαγάς, κυρίως στα ονόματα, αλλά και στην πλοκή του. Οι γνωστότεροι μύθοι απαντούν, στην Αττική, την Βοιωτία και την Μ. Ασία. Τα πρώτα στοιχεία ευρίσκονται στον Όμηρο. (Οδ. τ, 518). Σύμφωνα με αυτόν τον μύθο, η Αηδών ήτο κόρη του Πανδάρεω και σύζυγος του Ζύθου, βασιλέως των Θηβών, αδελφού του Αμφίονος. Είχε ένα γιό τον Ίτυλο. Η συννυφάδα της η Νιόβη, κατ’ άλλους (Ιππομέδουσα), σύζυγος του Αμφίονος είχε πολλά τέκνα για τα οποία υπερηφανεύτο. Η Αηδών την εφθόνησε και μέσα στην ζήλια της απεφάσισε να φονεύση το μεγαλύτερο τέκνο του Αμφίονος και της Νιόβης, τον Αμαλέα, γιά να την κάνη να πονέση. Ο γιός της Αηδόνος, ο Ίτυλος και ο Αμαλεύς ήταν πολύ αγαπημένα εξαδέλφια και μάλιστα κάθε βράδυ εκοιμούντο στην ίδια κλίνη.
Η Αηδών, το μοιραίο βράδυ, γιά να μή λαθέψη ,είπε στον Ίτυλο να κοιμηθή από την εσωτερική μεριά του κρεβατιού. Ο Ίτυλος όμως ελησμόνησε ή επαράκουσε την εντολή της και η Αηδών μέσα στο σκότος απέσφαξε “δι’ αφραδίας” (κατά λάθος) τον ίδιο τον μοναχογιό της, νομίζουσα ότι είναι ο Αμαλεύς “Επεισφρήσασα νυκτός η Αηδών αποσφάττει τον παίδα Ίτυλον, εις τον Αμαλέα δοκούσα βάπτειν το ξίφος”. Έκτοτε εθρηνούσε απαρηγόρητη, αυτή και οι συγγενείς της. Οι θεοι τους ελυπήθηκαν και τους μετεμόρφωσαν σε πουλιά. Η ίδια έγινε αηδόνι, η μητέρα της αλκυόνη, ο πατέρας της αλιαετός, ο αδελφός της τσαλαπετεινός, η αδελφή της χελιδόνι και ο άνδρας της πελεκάνος, δηλαδή δρυοκολάπτης. Έτσι ,στον αρχαιότατο ελληνικό μύθο του οποίου κύριο πρόσωπο είναι η αηδών συμμετέχουν και άλλα πουλιά.
Όμως ο θρήνος της μητρός διαιωνίζεται. Κάθε άνοιξη η Αηδών, το αγαπημένο μας το αηδόνι, μέσα στα φυλώματα, κελαηδεί μελωδικώς και θρηνεί το νεκρόν τέκνον της.
“δενδρων εν πετάλοισι καθεζομένη πυκινοίσιν,
ή τε θαμά τρωπώσα χέει πολυηχέα φωνήν ,
παίδ’ ολοφυρομένη Ίτυλον φίλον…”
Ο τραγικότερος μύθος προέρχεται από την περιοχή της Μ.Ασίας και έχει ούτως.
“Το αηδόνι είχε άνδρα τον Πολύτεχνο και γιό τον Ίτυλο. Εζούσαν πολύ όμορφα και αγαπημένα. Εκαυχήθηκαν όμως κάποτε πως η αγάπη που έχουν μεταξύ τους ,ήταν μεγαλύτερη από εκείνη του Διός και της Ήρας. Για την ασέβειά τους αυτή η Ήρα έστειλε την Έριδα να τους κάνει να μαλώσουν. Ο Πολύτεχνος κατεσκεύαζε τότε μία άμαξα και το αηδόνι ύφαινε ένα ύφασμα. Εστοιχημάτησαν λοιπόν, πως εκείνος που θα ετελείωνε πρώτος την εργασία του, θα έπαιρνε από τον άλλον μία δούλα. Η Ήρα εβοήθησε το αηδόνι κι ετελείωσε πρώτο. Ο Πολύτεχνος τότε έπρεπε να φέρει την δούλα. Φθονών όμως το αηδόνι για την νίκη του, έστησε πλεκτάνη. Επήγε στο σπίτι του πεθερού του Πανδάρεω και εξαπατήσας αυτόν, επήρε την αδελφή του αηδονιού, το χελιδόνι. Της έκοψε τα μαλλιά, την έντυσε με μαύρα ρούχα, και το χειρότερον ,καθ’ οδόν την ατίμασε, επιπλέον την ανάγκασε δι’ απειλής να αποσιωπήσει το κακούργημα, την πρόσφερε γιά δούλα. Το αηδόνι δεν εγνώρισε την αδελφή του και της εφερόταν με σκληρότητα. Το χελιδόνι δεν εμιλούσε, επειδή εφοβόταν τον Πολύτεχνο.
Μία ημέρα όμως το χελιδόνι έκλαιε παράμερα την συμφορά του. Το αηδόνι κατάλαβε τότε ποιά είχε δούλα κι δύο αδελφές απεφάσισαν να εκδικηθούν τον Πολύτεχνο. Εκδίκηση απίστευτη. Έσφαζαν και εμαγείρεψαν τον άμοιρο τον Ίτυλο. Άφησαν το φαγητό έτοιμο κι έφυγαν γιά τον πατέρα τους.
Ο Πολύτεχνος εγύρισε πεινασμένος και έφαγε το αποκρουστικό φαγητό με μεγάλη όρεξη. Γρήγορα όμως κατάλαβε την απάτη κι έτρεξε στο σπίτι του πεθερού του να τιμωρήσει τις δύο αδελφές. Εκεί τον έπιασαν οι υπηρέτες, τον άλειψαν με μέλι, τον έδεσαν καλά και τον άφησαν στον ήλιο. Οι μυίγες ενωχλούσαν φοβερά τον Πολύτεχνο. Το αηδόνι τον ελυπήθηκε κι έτρεξε να τις διώξη. Οι άλλοι όμως εφοβέρισαν να σκοτώσουν και τους δύο. Ο Ζεύς όμως “προ του μείζον κακόν εμπεσείν τω οίκω τον Πανδάρεον οικτείρας” μετεμόρφωσε ολόκληρη την οικογένεια στα γνωστά πουλιά”. Αυτά τα οποία αναφέρονται ανωτέρω.
Παραδόσεις και θρύλοι για το αηδόνι
Ας έλθουμε τώρα στα νεώτερα χρόνια, να ειδούμε τις ωραίες παραδόσεις και τους θρύλους του λαού μας, για το αηδόνι, το καλλικέλαδο μπιρμπίλι.
Το αηδόνι ήταν άλλοτε ένα όμορφο τσοπανόπουλο που έβοσκε το κοπάδι του στα ολόδροσα βουνά ευτυχισμένο. Τραγουδούσε δε τόσο γλυκά και έπαιζε τόσο υπέροχα την φλογέρα του, που και τα ζώα σταματούσαν την βοσκή για να ακούσουν την μελωδία. Το ζήλεψε όμως και θέλησε να το σκοτώσει κάποιος φίλος του τσοπανόπουλο και αυτός, που δεν έπαιζε τόσο θαυμάσια την φλογέρα.
Όρμησε κατ’επάνω του με ένα μαχαίρι, αλλά ο Θεός δεν άφησε να γίνει το κακό. Μετεμόρφωσε και τα δύο τσοπανόπουλα σε πουλιά. Το πρώτο, το έκανε αηδόνι και εσυνέχισε τα γλυκολαλήματά του. Το δεύτερο το έκανε κότσυφα. Γιά την κακία του, του έβαψε και τα φτερά ολόμαυρα σαν την ψυχή του. Το ράμφος, παρέμεινε κίτρινο όπως και η μύτη του, που είχε κιτρινίσει από το μεγάλο μίσος. Ο κότσυφας όμως μετενόησε και τώρα, το πουλάκι, ντρέπεται για το κακό που ήθελε να κάνει. Έτσι, πάει και κρύβεται στις ρεματιές, στις πυκνές φυλωσιές και στα βάτα για να μην τον βλέπουν. Το καλόκαρδο αηδόνι ομως δεν του κρατά κακία. Πηγαίνει και τον βρίσκει και τον συντροφεύει γιά να του δείξη ότι τον έχει συγχωρήση και τον διασκεδάζει με τα τραγούδια του. Και ούτε που τον φοβάται πλέον.
Οι ανθρώπινες κακίες δεν χωρούν στις ψυχές των πουλιών. Έχουν πτερά όπως οι άγγελοι. Στο αηδόνι, αρέσει να ακούη μουσική και μάλιστα, να την ξαναπαίζη με τις δικές του χορδές. Λοιπόν ,λένε ότι ένας βιολιστής είχε πάει σε ένα δάσος και έπαιζε το βιολί του. Το αηδόνι απ’το κλαράκι του, παρακολουθούσε με μεγάλη προσοχή, έμαθε μάνι, μάνι το σκοπό και μόλις σταμάτησε το βιολί ,έπιασε και τον έπαιξε απείρως καλύτερα. Ο βιολιστής δεν μπόρεσε να το ξεπεράσει. Πέθανε από την λύπη του. Σου λέει, τόσες σπουδές, πτυχία μελέτες και να με νικήσει ένα τόσο μικρό πουλάκι;
Δεν είναι έτσι όμως. Να ειδείτε τα αηδονάκια πόσο σκληρά μελετούν. Τα διδάσκουν οι γονείς με μεγάλη υπομονή, ώρες ατελείωτες. Και εκείνα μαθαίνουν με υπακοή και επιμέλεια, όλα τα θεϊκά τραγούδια των αηδονιών. Και μάλιστα έχουν να διδαχθούν αρκετά. Το άσμα των αηδονιών έχει 20 έως 24 στροφές. Τα ηλικιωμένα αηδόνια τραγουδούν καλύτερα. Αυτό σημαίνει ότι
η ικανότης τους δεν είναι μόνον χάρισμα, αλλά και ζήτημα ασκήσεως των μυών τους. Φιλότιμο το αηδόνι, γηράσκει αεί διδασκόμενον και μας χαρίζει την ουράνια μελωδία του.
Αυτά λένε οι πρόγονοί μας που ζούσαν έξω στη φύση και άκουγαν ,έβλεπαν και ήξεραν πολλά.
Καιρός για επανασύνδεση.
Το αηδόνι, τόσο μικρό πουλάκι, ίσια με ένα σπουργίτι και είναι πολύ γενναίο. Μάχεται ατρόμητο τους εχθρούς του. Μια σταγονίτσα αίμα, καρδιά λεοντος. Τα παραμύθια μας πληροφορούν ότι τα βασιλόπουλα που ήθελαν να μπουν στον πύργο με την Πεντάμορφη, που την εφρουρούσε ο φοβερός δράκων, προκειμένου να την απαγάγουν, καρδιές αηδονιών έτρωγαν για να θεριέψουν. Αυτό δεν μου αρέσει. Τι να φας απ’ την καρδούλα του; Μάθε καλύτερα το τραγούδι του. Η γλυκιά μελωδία, ημερεύει και τα άγρια θηρία. Αυτό ακριβώς συνέβει με το γεράκι και το αηδόνι.
Το κακούργο γεράκι, έπιασε στα νύχια του ένα αηδονάκι. Και μην αρχίσετε, ότι πρέπει να φάη. Ναι, πρέπει να ζήση και αυτό. Μπορεί όμως να βρει άλλα. Βλαβερα για τον άνθρωπο. Ο καθείς με τα δικά του .Εγώ είμαι με τ’ αηδόνι και το θέλω. Το κράταγε στα γαμψά του νυχια έτοιμο να το σπαράξη. Τότε το αηδόνι παρεκάλεσε να το αφήσει να κελαηδήσει για τελευταία φορά. Του έκανε την χάρη και ήταν τόσο γλυκιά η μελωδία του, που το άπονο γεράκι μαγεύτηκε. Παρέλυε σιγά-σιγά το νύχι του και ετοιμαζόταν να το χαϊδεύψει σπλαχνικά με το άλλο πόδι, διότι μαλάκωσε η καρδιά του. Ήταν όμως αργά. Το αηδόνι είχε πεθάνει ,αφού πρώτα συγκίνησε με το τραγούδι του το σκληρόκαρδο γεράκι.
Το αηδόνι την άνοιξη, ιδίως τον Απρίλιο, τραγουδά ασταμάτητα όλη νύχτα. Αλλά υπάρχει εξήγηση γιά αυτή του την συνήθεια. Το αηδόνάκι ένα βράδυ, του Απριλίου, αποκοιμήθηκε σε ένα φράχτη. Η αγράμπελη και το αγιόκλημα, βάλθηκαν να το τυλίξουν με τα κλαδιά τους και να το πνίξουν. Τι τους ήρθε; Να θέλουν να σκοτώσουν το πουλάκι; Το αηδόνι αγωνίσθηκε πολύ για να σωθή.Έκτοτε ωρκίσθηκε: “Άν ξανακλείσω μάτι νύχτα του Απρίλη, να μη με ειπούν αηδόνι”. Έτσι αν πρόκειται περί ελαχίστου ύπνου, λένε “ύπνος αηδόνιος”.
Η αγάπη μας για το αηδόνι, έχει και τις παροιμίες του.
“Μου κόστισε ο κούκος αηδόνι” επλήρωσα κάτι πολύ ακριβότερα από την πραγματική του αξία
“Όταν λαλούν οι κόρακες φεύγουν τ’αηδόνια” δηλαδή, όταν μιλούν οι τρελοί, οι φρόνιμοι σιωπούν.
“Μας έκανε τον τζίτζικα αηδόνι”, εξετίμησε κάτι παρ’ αξίαν.
“Αηδόνι του Μαγιού”, λέγεται ο όνος χλευαστικώς.”
“Είναι λαλούμενο τ’ αηδονάκι”, σκωπτικός χαρακτηρισμός επιπολαίων, φλύαρων.
“Αηδόνι της Βουλής” και αυτό σκωπτικόν επί λάλων.
“Αηδόνες λέσχαις εγκαθήμεναι” και άλλη παροιμία επί φλυάρων
“Αηδονιού λαλιά και πέρδικας καμάρι”, ωραιότατος, επαινετικός λόγος περί γυναικών.
Ο πάππος μας, ο Παναγιώτης Καλύβας, από το Βαθύ της Μ. Ασίας, έλεγε με στεναγμό μιά παροιμία της πατρίδος του. Αχ,”απ’ αηδόνι κόπκα μπούφος “. Κόπικα, έγινα μπούφος. Δηλαδή πάει γέρασα πιά, εγώ που ήμουν νέος, παλληκάρι, ωραίος σαν τ’ αηδόνι.
Αυτά και άλλα πολλά είναι κρυμμένα στις φυλωσιές του μυρωμένου κήπου των θρύλων του λαού μας.
Η φωνή μας, είναι η ψυχή μας. Όλα τα χαρίσματά της ψυχής μας, στην φωνή μας εκδηλώνονται. Στο αηδόνι υπάρχει πλήρης αρμονία φωνής και ψυχής.
Η παράδοσις λέει ότι το αηδόνι είναι αθώο, καλόκαρδο, καλόψυχο, μελένιο, όπως το γλυκόλαλο τραγούδι του. Αγαπά πολύ την οικογένειά του, είναι αφοσιωμένο και πιστό στο ταίρι του και αν συμβή κάτι κακό στη φωλιά του, το αηδονάκι πεθαίνει από την λύπη του. Αν δε φονευθή το αρσενικό, κατά μήνα Απρίλιο, αμέσως, θα ακούσουμε άλλο άρρεν, πλησίον της φωλιάς του φονευθέντος, να παρηγορή δι’ ηδέος άσματος την επωάζουσαν χήρα. Το αηδόνι φημίζεται για την καλοσύνη της ψυχής του τόσο ταιριαστή με την μελωδία της φωνής του.
Σε πολλά δημοτικά τραγούδια, η αηδών της αγάπης, φέρεται ως μεσάζουσα μεταξύ ερωτευμένων, προς τους οποίους διαβιβάζει τα αμοιβαία των μηνύματα. Και εμείς τραγουδάμε :
“Μου παρήγγειλε το αηδόνι με το πετροχελιδόνι “, και φτεροκοπά η καρδιά μας. Κελαηδεί όλη η ύπαρξίς μας σαν ανοιξιάτικο αηδόνι.
Συλλογιέμαι το μεγαλείο του αηδονιού και δίνω μία εξήγηση. Ίσως ονειρική. Ναι, αλλά το όνειρο, προηγείται της πραγματικότητος. Ασφαλώς και στον Παράδεισο κάνουν Θεία λειτουργεία. Έτσι να ξέρετε. Σαν ακούτε αηδόνι, στον Ουρανό τελείται ιερή ακολουθία. Όταν μελωδεί τ’ αηδόνι ευλαβείσθαι.
Το αηδόνι είναι ο ιεροψάλτης των αγγέλων. Όταν λαλεί το αηδόνι, ομιλεί ο Θεός.
Επιμέλεια κειμένου,
Δήμητρα Μαρμαρινού.
