Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ήτο εξαίσιος ιεροψάλτης. Μα πως; Ούτε μουσική είχε σπουδάσει, ούτε καλίφωνος ήτο.Και όμως, συνωστισμός στις ιερές ακολουθίες όπου έψελνε ο κυρ Αλέξανδρος. Τυχεροί όσοι τον άκουσαν. Ευτυχώς.Τα άσματα του Κυρίου, είναι γραμμένα στους τείχους των εξωκκλησιών της Σκιάθου με την ίδια την φωνή του. Κάποτε θα μιλήσουν και οι πέτρες.
Με τον Άγιο Ελισσαίο που τον γκρέμισαν αυθαδώς τι θα γίνει; Σπαράγματα ήχων , ασυνάρτητα. Πρέπει να ανακαλέσουμε την ηχώ του σύμπαντος, την μνήμη από τον Παράδεισό μας.
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και υπέροχος υμνωδός.
“Οποίος τις όμως υπήρξεν ο Παπαδιαμάντης και ως εκτελεστής της βυζαντινής μουσικής, αυτοδίδακτος και ιδιόρρυθμος, ως ήτο τοιούτος και εν τοις έργοις και αυτή ακόμη τη διαίτη αυτού, περί τούτου επιτραπήτω ημίν να διαλάβωμεν ώδε διά βραχέων ,άτε ευτυχήσαντες και ημείς να γνωρίσωμεν τον άνδρα τούτον πρό δεκαπενταετίας ενταύθα και εν τω προσφιλεί αυτώ εκκλησιδίω ο Προφήτης Ελισσαίος, ένθα τακτικώς ούτος εκκλησιάζετο κατά τας εν αυτώ τελουμένας ολονυκτίους λειτουργίας.
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης άτε γεννηθείς και ανατραφείς εν Σκιάθω, ένθα θεραπεύεται μεγάλως και νυν έτι η βυζαντινή μουσική, λόγω της γειτνιάσεως της νήσου ταύτης μετά του Αγίου Όρους και τυγχάνων υιός ιερέως , φύσει δ’ έχων την κλίσιν πρός την εκκλησίαν, ηγάπησεν αυτήν παιδιόθεν,
ως τούτο συνήθως συμβαίνει παρ’ άπασι τοις αγαθοίς νησιώτες.
Ήκουσεν επομένως ούτος πολλούς ψάλτας,είτε εν τη πατρίδι αυτού, είτε αλλαχού, και μάλιστα εν Αγίω Όρει, ένθα συχνά μετέβαινεν ούτος προς επίσκεψιν των εκεί Ιερών Μονών. Παρ’ ουδενός όμως τούτων των ψαλτών, τους οποίους πάντοτε εφρόντιζε να γνωρίζει και μετά των οποίων πάντοτε στενάς συνήπτε σχέσεις, έμαθεν ούτος την μουσικήν θεωρητικώς ή πρακτικώς, κατά συνέπειαν ο Παπαδιαμάντης δεν εγνώριζε ουδέ γρύ μουσικής. Φαίνεται όμως, ότι η προικοδότειρα, φύσις, ως επροίκισεν αυτόν δια των τοσων άλλων προτερημάτων, άτινα ανέδειξαν αυτόν μέγαν ,ούτως επροίκισεν τον Παπαδιαμάντην και διά μουσικού ωτός, ικανού να δέχητε πρός αποτύπωσιν και τας πλέον δυσκόλους μουσικάς γραμμάς δια να παραμείνωσιν εις αυτόν διά βίου γνωσταί.Δια τούτο ηκούομεν ψάλλοντα τον Παπαδιαμάντην, ουχί δια να “βγάλη τον παπά “,κατά το δή λεγόμενον επί αρχαρίων και απείρων ψαλτών,αλλά για να “βγάλη “ολόκληρον ολονύκτιον ακολουθείαν διαρκείας συνήθως οκτώ περίπου ωρών, αποτελουμένην από Μέγαν Εσπερινόν, πλήρη Όρθρον και μεγάλην Λειτουργίαν ,εν τοις οποίοις ψάλλονται διάφορα και ποικίλα, μακροσκελή δε συνήθως, μέλη ,των οποίων η εκτέλεσις παρουσιάζει τεχνικάς δυσχερείας ανυπερβλήτους και υπ’ αυτών ακόμη των πλέον εμπείρων ψαλτών.
Πάντα τα πρός διεξαγωγήν μιάς τοιαύτης ολονυκτίου ακολουθίας , τυπικαί δηλονότι διατάξεις και εκκλησιαστικά μέλη, ήσαν γνωστότατα εις τον Παπαδιαμάντη. Το τυπικόν λεγόμενον του Αγίου Σάββα, το διαλαμβάνον συν άλλοις λεπτομερώς και τας τυπικάς διατάξεις των ολονυκτίων τούτων ακολουθιών εγνώριζεν εκ μνήμης ο Παπαδιαμάντης εν όλαις αυτού ταις λεπτομερείας. Τα ιδιόρρυθμα και ποικίλα των Πολυελαίων, των επιλεγομένων “Εκλογών,”μέλη ως και τα εξίσου ιδιόρρυθμα και όλως άγνωστα τω μουσικώ κόσμω των πόλεων “Προσόμοια “του Αγιοριτικού τρόπου ,ταύτα πάντα ήσαν τόσον θαυμασίως πιστώς αποτετυπωμένα είς το ούς του Παπαδιαμάντη, ώστε πας ο ακούων αυτόν ψάλλοντα ταύτα να σχηματίζη ακράδαντον πεποίθησιν, ότι ο ανήρ ούτος είχε κάμει μακράς σπουδάς μουσικής εν Αγίω Όρει ,εν ω ταύτης ούδ’ άκρω καν δακτύλω ήψατο.
Εκείνο όμως ,όπερ προυκάλει έτι μάλλον τον θαυμασμόν και την έκπληξιν, ήτο η πιστοτάτη εκ μνήμης εκτέλεσις υπό του Παπαδιαμάντη απάντων γενικώς των “Ειρμών” των Κανόνων ,
των πολυπληθών τούτων και πολυποικίλων εις τόνον και μέλος τύπων της βυζαντινής μουσικής, τους οποίους απεριορίστου μόνον μουσικής μνήμης και πολυετούς πείρας ψάλτης δύναται να εκτελέσει εκ στήθους, και πάλιν ίσως ουχί τόσον πιστώς με την έκπαλαι καθιερωμένην μουσικήν γραμμήν των Ειρμών τούτων.
Εν τη εκτελέσει δε των μελών τούτων ο Παπαδιαμάντης ήτο αμίμητος. Κατ’ αυτήν, μετεχειρίζετο ιδιάζοντά τινα τρόπον εκφράσεως και χρωματισμού της φωνής, προδίδοντα μίαν εγνωσμένην προσπάθειαν εξωτερικεύσεως και διερμηνείας των διαφόρων συναισθημάτων της χαράς, ή της θλίψεως ,ή και άλλου τινός ,τα οποία εν τη ψυχή αυτού εγενώντο καθ’ ήν στιγμήν ούτος συνήντα εν τω ψάλλειν φράσεις ,περιεχούσας εννοίας παραγωγικάς των τοιούτων συναισθημάτων. Και ως να μη ήρκει δι’ αυτόν η μουσική μόνον ως μέσον της τοιαύτης διερμηνείας, ο Παπαδιαμάντης μετεχειρίζετο και τι πλέον πρός τελειοτέραν και εκφραστικωτέραν τούτων εκδήλωσιν ,τον μορφασμόν τουτέστι και την κίνησιν της κεφαλής, ή των χειρών, ή και αυτών ακόμη των ποδών .Δεν ήτο ποτέ δυνατόν ο Παπαδιαμάντης να ψάλλη την φράσιν λ.χ. “Έλαμψεν η χάρις σου Κύριε “ή την “Μεγα το μυστήριον της σης ενανθρωπίσεως ” διά μόνον της προσηκούσης αυταίς λόγω εννοίας ιδίας τονικής εμφάσεως ,αν δεν εξεδήλου συγχρόνως ούτος και διά καταλλήλου μορφασμού και κινήσεως της κεφαλής, ελαφρώς αποτόμου,το εκ των εννοιών των τοιούτων φράσεων παραγόμενον εν τη ψυχή αυτού αποτέλεσμα, της εκπλήξεως δηλονότι και της εκστάσεως.
Ούδ’ ήτο ποτέ δυνατόν ο Παπαδιαμάντης ψάλλων ν’ αρκεσθή εις απλούν μόνον τονικόν χρωματισμόν της φράσεως λ.χ. “χορευέτω η φύσις “, αν δεν εκίνει ούτος προς παραστικωτέραν έκφρασιν της εννοίας ταύτης και όλον αυτού το σώμα ελαφρώς προς χορόν. Εάν δε φράσις τις περιείχε επιτακτικήν τινα έννοιαν,ως λ.χ.”αυτόν προσκυνήσωμεν” ήτο αδύνατον να μη συνοδεύση το μέλος ταύτης ο Παπαδιαμάντης και με μίαν ζωηράν πως πλήξιν του ποδός επί του εδάφους, ως να επέτασσε και ούτος μετά του υμνωδού τοις εκκλησιαζομένοις “αυτόν προσκυνήσωμεν” Ψάλλων ο Παπαδιαμάντης εσκίρτα αληθώς, ηγάλετο, εθλίβετο, εταπεινούτο και οιονεί συνέπασχε μετά του υμνωδού.
Τούτο πολλαχώς εξεδήλου ο Παπαδιαμάντης ,είτε διά του χρωματισμού της φωνής αυτού είτε διά των κινήσεων. Δεν είχεν ο Παπαδιαμάντης φωνήν, ήτο και αύτη πενιχρά ως ήτο και όλος ο άλλος αυτού βίος. Ούχ ήττον όμως ο πενιχρός αυτού φωνητικός χρωστήρ ήτο ικανός να παραστήση ζωηροτάτας τας υψηλάς εννοίας των τροπαρίων, διότι καί τούτον ,ως τον άλλον ποιητικόν αυτού χρωστήρα, εγνώριζεν ούτος καλώς να χειρίζηται, οδηγούμενος ουχί υπό της τέχνης πλέον, την οποίαν δεν εγνώριζε, αλλ’ υπ’ αυτής ταύτης της φωνής της ψυχής του, εις τα βάθη της οποίας ήσαν εκ φύσεως εναποτεθειμένα όλα τα προς σύνθεσιν των υπ’ αυτού χρησιμοποιουμένων χρωμάτων απαιτούμενα ,διά την αγνότητα των οποίων ηγγυάτο η πανθομολογούμενη άκρα αυτού ευσέβεια και η προς τον Θεόν ημών ακράδαντος αυτού πίστις και αφοσίωσις…..
………………………………………………………….
Τοιούτος τις τύπος αυτοδιδάκτου και όλως ιδιορύθμου εκτελεστού της βυζαντινής μουσικής ήτο ο αγαθός την ψυχήν Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, όστις θανών ήδη ουδέν τι άλλο εγκατέλειπε ημίν τοις γνωρίσασι αυτόν ως ψάλτην ,ή την γλυκείαν και αισθηματικήν ταύτην ψαλμωδίαν του, ήτις έναυλος θα αντηχή επί πολύ εις τας ακόάς ημών εις μνήμην αυτού αιώνιον.
Κείμενον: Ι.Θ .ΤΣΏΚΛΗ.
Πηγή: ΑΛΈΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΆΝΤΗΣ
Είκοσι κείμενα για τη ζωή και το έργο του.
Προλογος, επιλογή, Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος
ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ
ΑΘΗΝΑ 1979
